Skarga pauliańska, zwana także roszczeniem pauliańskim, jest rodzajem środka prawnego, który przysługuje tym wierzycielom, którym wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z ich pokrzywdzeniem osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową. Każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć. W niniejszym artykule omawiamy specyfikę tej instytucji prawnej oraz jest funkcjonowania w sytuacji upadłości konsumenckiej.
Kiedy wierzyciel może skorzystać ze skargi pauliańskiej?
Czynność prawna dłużnika jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli w jej wyniku dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności.
Jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba będąca w bliskim z nim stosunku uzyskała korzyść majątkową, domniemywa się, że osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.
Jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli korzyść majątkową uzyskał przedsiębiorca pozostający z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych, domniemywa się, że było mu wiadome, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.
Funkcja skargi pauliańskiej
Rolą skargi pauliańskiej jest zatem ochrona wierzycieli przed tymi celowymi działaniami dłużnika, które mają na celu uniemożliwić wyegzekwowanie należnych im wierzytelności z posiadanego przez niego majątku.
Skarga pauliańska w postępowaniach upadłościowych
Pomimo, że instytucja skargi pauliańskiej jest uregulowana w Kodeksie cywilnym, nie wyklucza to jej zastosowania na gruncie postępowania upadłościowego.
W sytuacji uznania czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną względem masy upadłości, składniki majątku upadłego, który został przekazany w drodze wadliwej czynności prawnej, zostaną zaliczone do masy upadłości. Po wejściu do masy upadłości będą one podlegały likwidacji w postępowaniu upadłościowym.
Wszczęcie powództwa ze skargi pauliańskiej
Powództwo ze skargi pauliańskiej może zostać wszczęte zarówno przed, jak i po wszczęciu postępowania upadłościowego.
W pierwszym przypadku, syndyk ma prawo wstąpić do takiego postępowania w każdym jego stadium i stać się jego stroną. Aby dokonać takiej czynności nie musi uzyskiwać ani zgody stron postępowania ani zezwolenia sędziego-komisarza lub rady wierzycieli, chyba że zostało uprzednio zastrzeżone, że wstąpienie do sprawy już wszczętej wymaga uzyskania ich zgody.
Syndyk może także wstąpić w miejsce powoda w sprawie wszczętej przez wierzyciela, który zaskarżył czynności upadłego. W tym przypadku, jeżeli pozwanym był także upadły, postępowanie w stosunku do niego umarza się po uprawomocnieniu się postanowienia o ogłoszeniu upadłości. Z odzyskanej części majątku syndyk zwraca wierzycielowi poniesione przez niego koszty procesu.
W razie umorzenia postępowania upadłościowego lub uchylenia postępowania upadłościowego przed zakończeniem sprawy, sąd zawiadamia o toczącym się procesie wierzyciela, który może w ciągu dwóch tygodni przystąpić do sprawy w charakterze powoda.
Wierzyciel, który zgłosił swoje przystąpienie do sprawy, nie może żądać powtórzenia dotychczasowego postępowania. Wierzyciel, który otrzymał przed ogłoszeniem upadłości jakiekolwiek świadczenie na mocy wyroku uznającego czynność upadłego za bezskuteczną, nie ma obowiązku wydania otrzymanego świadczenia do masy upadłości.
Jeżeli czynność upadłego jest bezskuteczna z mocy prawa lub została uznana za bezskuteczną, to, co wskutek tej czynności ubyło z majątku upadłego lub do niego nie weszło, podlega przekazaniu do masy upadłości. Jeżeli przekazanie w naturze jest niemożliwe, do masy upadłości wpłaca się równowartość ubytku wyrażoną w pieniądzu. Za zgodą sędziego-komisarza druga strona czynności może zwolnić się z obowiązku przekazania do masy upadłości tego, co wskutek tej czynności z majątku upadłego ubyło, przez zapłatę różnicy między wartością rynkową świadczenia dłużnika z dnia zawarcia umowy, a wartością świadczenia otrzymanego przez dłużnika. Postanowienie wydane w tym zakresie jest zaskarżalne zażaleniem.
Jeżeli jednak osoba obowiązana do przekazania składników majątkowych do masy upadłości nie wykona swojego obowiązku na wezwanie syndyka, a obowiązek przekazania składników majątkowych do masy upadłości nie został stwierdzony prawomocnym orzeczeniem, syndyk może w drodze powództwa żądać nakazania przekazania składników majątkowych do masy upadłości. W takiej sytuacji powództwo wnosi się do sądu upadłościowego. Sąd może je dodatkowo zabezpieczyć poprzez ustanowienie zakazu zbywania lub obciążania składników majątkowych objętych powództwem.
Powództwo po wszczęciu postępowania upadłościowego
Po wszczęciu postępowania upadłościowego, powództwo ze skargi pauliańskiej może zostać wytoczone zarówno przez syndyka, który nie ponosi opłat sądowych w takim postępowaniu, jak też przez samych wierzycieli. Zgodnie z najnowszym orzecznictwem Sądu Najwyższego, ogłoszenie upadłości dłużnika nie powoduje utraty przez wierzyciela legitymacji do wytoczenia powództwa o uznanie czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną na podstawie art. 527 k.c. (zob. uchwała SN z dnia 14 czerwca 2023 r., III CZP 84/22).
Żądania uznania czynności za bezskuteczną nie można wytoczyć po upływie dwóch lat od dnia ogłoszenia upadłości, chyba że na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego uprawnienie to wygasło wcześniej. Termin ten nie ma zastosowania, gdy żądanie uznania czynności za bezskuteczną zgłoszone zostało w drodze zarzutu. W tym przypadku zastosowanie miał będzie termin pięcioletni, wynikający z przepisów Kodeksu cywilnego, który wskazuje, że dopuszczalne jest wystąpienie ze skargą paulińską w ciągu pięciu lat od dokonania czynności z pokrzywdzeniem wierzyciela. Zaznaczyć należy, że oba terminy biegną niezależnie od siebie, a ich zachowanie jest warunkiem skutecznego zaskarżenia czynności prawnej przez syndyka. Gdyby zatem upłynęły dwa lata od ogłoszenia upadłości, a nie upłynęło pięć lat od wykonania czynności z pokrzywdzeniem wierzyciel, to uprawnienie syndyka do wystąpienia ze skargą pauliańską wygasa.
