Upadłość konsumencka została uregulowana w ustawie z 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe (Dz.U. z 2022 r., poz. 1520) i stanowi odrębne postępowanie upadłościowe prowadzone w stosunku do osób prywatnych, których aktualna sytuacja finansowa nie pozwala na regulowanie bieżących zobowiązań. Upadłość konsumencka jest zatem rodzajem postępowania prowadzonym przed sądem powszechnym, które ma na celu zmniejszenie, bądź całkowite lub częściowe, umorzenie istniejących zobowiązań osób fizycznych w sytuacji powstania po ich stronie stanu całkowitej niewypłacalności. W niniejszym artykule szczegółowo omawiamy jego charakterystykę.
Kto może ogłosić upadłość? Osoba fizyczna i przedsiębiorca prowadzący JDG oraz wspólnik spółki cywilnej
Osobami uprawnionymi do skorzystania z instytucji upadłości konsumenckiej są co do zasady osoby fizyczne, które nie prowadzą jednoosobowej działalności gospodarczej.
Upadłość konsumencka może być także stosowana do osób, które jednoosobowo prowadziły działalność gospodarczą, przy zastrzeżeniu jednak, że działalność ta została wykreślona z rejestru CEIDG najpóźniej w toku postępowania o ogłoszenie upadłości.
Upadłość konsumencka dla przedsiębiorców
Aby przedsiębiorca mógł skorzystać z instytucji upadłości konsumenckiej musi prowadzić działalność w formie jednoosobowej lub jako wspólnik spółki cywilnej.
Zgodnie z orzecznictwem sądów powszechnych, do grona osób, które nie są uprawnione do skorzystania z tej instytucji zaliczamy także:
- wspólników spółki jawnej i partnerów spółki partnerskiej;
- komandytariuszy albo akcjonariuszy w spółkach komandytowej albo komandytowo-akcyjnych;
- osoby prowadzące gospodarstwo rolne przy założeniu, że nie istnieją inne podstawy ogłoszenia upadłości według zasad ogólnych, co w szczególności może być uzasadnione równoległym prowadzeniem innej jeszcze działalności gospodarczej lub zawodowej lub statusem wspólnika spółki osobowej odpowiadającego za jej zobowiązania w sposób nieograniczony.
Upadłość osób zarejestrowanych w CEDIG, nieprowadzących działalność gospodarczej
Kwestią wysoce dyskusyjną jest to czy upadłość konsumencką mogą zgłosić osoby, które są wprawdzie zarejestrowane w Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej (CEDIG), ale w rzeczywistości tej działalności nie prowadzą albo nigdy nie prowadziły.
Jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie nie daje również orzecznictwo sądów powszechnych, z którego wynika, że rozstrzygnięcia składów orzekających są w dużej mierze zależne od sytuacji osobistej i finansowej osób składających wnioski o ogłoszenie upadłości konsumenckiej.
Składający: dłużnik i wierzyciel
Wniosek o ogłoszenie upadłości konsumenckiej może zostać złożony zarówno przez dłużnika, jak i przez wierzyciela. W przypadku gdy wniosek o ogłoszenie upadłości konsumenckiej składa zarówno dłużnik, jak i wierzyciel, obowiązkowe jest jego złożenie na urzędowym formularzu, z zastrzeżeniem, że zasadą jest kierowanie wniosku za pomocą systemu teleinformatycznego. Niezłożenie wniosku na formularzu jest brakiem formalnym, który podlega uzupełnieniu pod rygorem zwrotu wniosku. Wniosek zwrócony nie wywołuje natomiast żadnych skutków prawnych.
Ile razy można ogłosić upadłość konsumencką?
Aktualne przepisy regulujące instytucję upadłości konsumenckiej nie wskazują wprost, ile razy osoby fizyczne nieprowadzące działalności gospodarczej mogą ogłosić upadłość konsumencką. Pomocny w tym zakresie jest art. 419(14a) ust. 1 pkt 1 i 2 ustawy Prawo upadłościowe, którego praktyczne zastosowanie zaowocowało wypracowaniem ogólnej zasady, że ogłoszenie upadłości przez konsumenta może nastąpić nie wcześniej niż 10 lat od ogłoszenia poprzedniej upadłości.
Równocześnie, ten sam przepis dopuszcza wyjątek od powyższej zasady wskazując, że ogłoszenie upadłości i oddłużenie osoby fizycznej nieprowadzącej działalności gospodarczej może nastąpić częściej, aniżeli raz na 10 lat, ale tylko wtedy, gdy jest to uzasadnione względami słuszności i względami humanitarnymi.
Żadna z powyższych umownych zasad nie doczekała się wprawdzie definicji ustawowej, ale w praktyce orzeczniczej przyjmuje się, że są to powszechnie akceptowane normy moralne i etyczne, obowiązujące wszystkich uczestników życia społecznego zaś względy humanitarne odnoszą się bezpośrednio do osoby dłużnika, zwłaszcza w aspekcie jego godności (postanowienie SO w Bydgoszczy z dnia 8 czerwca 2018 r., VIII Gz 96/18, Lex nr 2513071).
Warto podkreślić, iż względy słuszności i względy humanitarne to pojęcia, które odsyłają do pozaprawnych podstawowych wartości moralnych, tj. uczciwości, bezstronności, dobrych obyczajów, sprawiedliwości społecznej, człowieczeństwa czy podstawowych praw człowieka (postanowienie SO w Bydgoszczy 12 lipca 2019 r., sygn. akt VIII Gz 124/19).
Pozytywne przesłanki ogłoszenia upadłości konsumenckiej
Przesłanką pozytywną do ogłoszenia upadłości osoby fizycznej jest jej niewypłacalność.
Osoba fizyczna pozostaje w stanie niewypłacalności wtedy, gdy nie posiada wystarczających funduszy na spłatę bieżących i zaległych zobowiązań. Oznacza to, że o ogłoszeniu upadłości powinien przede wszystkim decydować stan niewypłacalności dłużnika a nie okoliczności, które stały u podstaw jego powstania.
Domniemywa się, że dłużnik utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych, jeżeli opóźnienie w wykonaniu zobowiązań pieniężnych przekracza trzy miesiące.
Negatywne przesłanki ogłoszenia upadłości
Wskazany w art. 491(4) ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze, katalog podstaw oddalenia przez sąd wniosku o ogłoszenie upadłości, obejmował sytuacje, w których:
- dłużnik doprowadził do swojej niewypłacalności lub istotnie zwiększył jej stopień umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa;
- w okresie dziesięciu lat przed dniem zgłoszenia wniosku prowadzone uprzednio w stosunku do dłużnika postępowanie upadłościowe zostało umorzone z innych przyczyn niż na wniosek dłużnika;
- plan spłaty wierzycieli ustalony dla dłużnika uchylono z powodu: niewykonywania przed upadłego obowiązków określonych w planie spłaty wierzycieli, niezłożenia w terminie przez upadłego sprawozdania z wykonania planu spłaty wierzycieli, zatajenia przez upadłego w sprawozdaniu z wykonania planu spłaty wierzycieli osiągniętego przychodu lub nabytych składników majątkowych (o wartości przekraczającej przeciętne miesięczne wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysku za ostatni kwartał okresu sprawozdawczego, ogłoszone przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego);
- dokonania przez upadłego bez uzyskania zgody sądu czynności prawnej dotyczącej jego majątku, które mogłyby pogorszyć jego zdolność do wykonania planu spłaty wierzycieli, lub niezatwierdzenia przez sąd tej czynności; ukrywania przez upadłego majątku lub prawomocnego uznania przez sąd dokonania przez upadłego czynności prawnej z pokrzywdzeniem wierzycieli;
- dłużnik, pomimo obowiązku wynikającego z przepisów ustawy, nie zgłosił w terminie wniosku o ogłoszenie upadłości;
- czynność prawna dłużnika została prawomocnie uznana za dokonaną z pokrzywdzeniem wierzycieli, chyba że przeprowadzenie postępowania jest uzasadnione względami słuszności lub względami humanitarnymi;
- w prowadzonym uprzednio w stosunku do dłużnika postępowaniu upadłościowym umorzono całość lub część jego zobowiązań, chyba że doszło do niewypłacalności dłużnika lub zwiększenia jej stopnia pomimo dochowania przez dłużnika należytej staranności lub przeprowadzenie postępowania jest uzasadnione względami słuszności lub względami humanitarnymi;
- dłużnik we wniosku poda dane niezgodne z prawdą lub niezupełne (wyjątkiem jest sytuacja, gdy niezgodność lub niezupełność nie są istotne lub za przeprowadzeniem postępowania przemawiają względy słuszności lub humanitarne).
Według stanu prawnego obowiązującego przed zmianą prawa upadłościowego negatywne przesłanki upadłościowe najczęściej dawały podstawę sądom do oddalenia wniosków o ogłoszenie upadłości.
Zgodnie z nowymi przepisami do ogłoszenia upadłości wystarczy samo stwierdzenie, że dłużnik jest niewypłacalny. W takiej sytuacji sąd upadłościowy nie będzie mógł badać zawinienia dłużnika w doprowadzeniu do niewypłacalności lub jej pogłębieniu. Okoliczności te będą brane pod uwagę dopiero przy ustaleniu planu spłaty na wniosek syndyka.
W związku ze zmianą ustawy Prawo upadłościowe mającą na celu zliberalizowanie dostępu do skorzystania z procedury upadłościowej, sąd odmawia oddłużenia dłużnika, jeżeli:
- upadły doprowadził do swojej niewypłacalności lub istotnie zwiększył jej stopień w sposób celowy, w szczególności przez trwonienie części składowych majątku oraz celowe nieregulowanie wymagalnych zobowiązań;
- w okresie dziesięciu lat przed dniem zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości w stosunku do upadłego prowadzono postępowanie upadłościowe, w którym umorzono całość lub część jego zobowiązań, chyba że ustalenie planu spłaty wierzycieli lub umorzenie zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli lub warunkowe umorzenie zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli jest uzasadnione względami słuszności lub względami humanitarnymi.
Odmowa oddłużenia skutkuje wydaniem postanowienia o odmowie ustalenia planu spłaty wierzycieli, co w konsekwencji oznacza zakończenie postępowania upadłościowego.
Upadłość konsumencka – kiedy nie jest możliwa?
Ogłoszenie upadłości konsumenckiej nie będzie możliwe zarówno w sytuacji wystąpienia przesłanek o charakterze podmiotowym, jak i przedmiotowym.
I tak, sąd może oddalić wniosek lub umorzyć postępowanie w sprawie upadłości konsumenckiej, gdy:
- dłużnik jest akcjonariuszem lub komandytariuszem odpowiadającym także za długi spółki;
- dłużnik nie jest niewypłacalny;
- dłużnik jest rolnikiem, który prowadzi równolegle inną działalność gospodarczą lub zawodową lub ma status wspólnika spółki osobowej odpowiadającego za jej zobowiązania w sposób nieograniczony;
- w ciągu ostatnich 10 lat dłużnik już złożył wniosek o upadłość i została ona ogłoszona, a część lub całość zobowiązań została umorzona;
- w ciągu ostatnich 10 lat dłużnik dokonał jakiejkolwiek czynności skutkującej pokrzywdzeniem wierzycieli;
sąd w toku postępowania uzna, że przyczyną niewypłacalności były celowe działania dłużnika.
